RUIMTE IN DE POLIS....

Wat zien we van het filosofische project van de Griekse polis nog terug in de ruimtelijke planning? In onze ervaring weinig. Het plannen van de stad is een systeem met een eigen werkelijkheid geworden. De stedelijke ruimte wordt bijna mechanisch op basis van marktdenken en berekeningen gevuld en vergund. Het lijkt of de stad zich geen wereldbeeld meer veroorlooft en zich verschuilt achter de 'neutraliteit' van economie, technocratie, efficiëntie en regelgeving.
Dit raakt direct aan de ruimte voor cultuur. Wanneer betekenen en berekenen samenvallen is de rol van de kunsten in de gedeelde ruimte uitgespeeld. Zowel in fysieke als in filosofische zin. Kunst en winst en regels worden immers met een eigen elkaar uitsluitende logica gemaakt. Wanneer de meest kwetsbare waarde niet beschermd wordt en ruimte geboden wordt, wordt ze ook niet meer verkondigd en uiteindelijk: begrepen. Een plek op eisen voor het scheppende opeisen is meer dan alleen een mooi streven: het is voor ons lijfsbehoud.

De Creatieve stad?
Is er wel een probleem? Amsterdam profileert zich toch als 'creative city', cultuur speelt toch een belangrijke rol? Op het eerste gezicht lijkt dat zo. Deze promotie teksten hebben ons ook een tijdlang het gevoel gegeven dat creativiteit een belangrijke stedelijke kwaliteit was voor Amsterdam. Maar wordt er werkelijk ruimte gemaakt voor de praktijk van het scheppen? Hoe ziet de stad haar verantwoordelijkheid?

Op dit moment zijn in het debat over de succesvolle stad twee grote theorieën met elkaar in competitie: de stad als accumulatie van talent en de stad als geopolitieke locatie.
De basisgedachte achter de creatieve stad is die van de accumulatie van talent; die stad die de de meeste creatieve ondernemende mensen aan zich bindt, genereert de meeste ideeën en nieuwe innovatieve producten of diensten. Deze stad zal het meest succesvol zijn omdat hier innovatie de motor is van de economie.

Een andere theorie is die van het Hinterland.
De succesvolle stad is een succes omdat ze een achterland heeft. Het is de strategische positie aan bijvoorbeeld een rivier die de welvaart doet ontstaan. De stad is de plek waar producten en diensten uit het achterland verhandeld worden. De transacties die het gevolg zijn van de verhandeling van elders geproduceerde en diensten maken van de stad een financieel centrum. Een financieel centrum genereert economische activiteit.
Uit de Accumulatietheorie komt voort dat je de stad zo aantrekkelijk mogelijk moet maken voor de creatieve mensen die je wilt aantrekken. Verblijfskwaliteit is een speerpunt. Plus gunstige voorwaarden voor kleine start ups. De Hinterland theorie maakt soepele regelgeving en vestiging en belasting voor bedrijven belangrijk. Plus een adequate infrastructuur en huisvesting van werknemers.

De Hinterland theorie beschrijft vrij nauwkeurig hoe Amsterdam geworden is wat ze is en hoe ze op dit moment functioneert. Financieel centrum van een globaal productie netwerk.
Maar Amsterdam flirt met het uitgangspunt van de Accumulatie theorie in al haar uitingen: creatieve stad, kennis stad, smart city. Het achterland van Amsterdam /Nederland is ontstaan vanuit de koloniën. De VOC mentaliteit. Dit is natuurlijk geen goede city marketing. Amsterdam is bewust naïef wat haar rol en verantwoordelijkheid in de wereld is.
Dat heeft in alle verdere stappen consequenties: met de mond is er creativiteit, op het bureau ligt het telefoonnummer van het globale bedrijf. Deze dubbelhartigheid is niet onschuldig: het maakt een constructief debat over de publieke ruimte extra complex.


Doe het zelf

Ons werk is geen theoretische onderneming, het is gereedschap voor de werkelijkheid om ons heen.

Onze studio bevindt zich op de NDSM werf, de voormalige scheepswerf in Amsterdam Noord. Dit gebied heeft na het faillissement in 1981 een aantal transformaties gekend. De laatste is van culturele vrijplaats naar high-end stedelijk gebied. De culturele vrijplaats is spontaan begonnen, maar werd later overgenomen en inzet van de marketing van het gebied.
Wij hebben daarom vanaf 2007 zeer actief deelgenomen aan het planningsproces op en rond de NDSM. Samengewerkt met het projectbureau, met de gemeente in de begeleidingscommissie, politiek erbij betrokken. Kunstenaars op de NDSM georganiseerd. Visies gemaakt. Voorstellen gedaan. In een stuurgroep gezeten. Juist omdat we zo veel mogelijk invloed wilden hebben. Dit alles noodzakelijkerwijs van onderop: niet als eigenaar of professional. Door onze toewijding en professionaliteit hebben tot op het allerhoogste niveau aan tafel gezeten. Onze ideeën zijn geprezen, geadopteerd en gekopieerd. We hebben duistere vastgoed praktijken aan het licht helpen brengen. Ambtenaren tot fraude gedreven. Maar we hebben niets structureels bereikt.

Ideetjes of gedachtegoed
Daaruit hebben we na jarenlange intensieve betrokkenheid de wrange conclusie moeten trekken:
Kunstenaars hebben binnen de ruimtelijke planning een beperkte rol. Ze zijn belangrijk als een sier functie. De kwaliteiten van hun specifieke manier van werken zijn irrelevant. Het begrip 'creative city' wordt met de mond beleden. Het is een bepaald esthetisch eindbeeld maar zegt niets over het proces van tot stand komen. Inhoudelijk of beleidsmatig heeft het geen consequenties. Binnen de ruimtelijke en bestuurlijke wereld accepteert slechts mede – professionals met een vergelijkbaar werkproces en vergelijkbare waarden. Meetbaar, planbaar en te controleren. Het bedrijfsleven wenst daarnaast winstgevendheid. Waarbij de winst eventueel ook promotionele waarde kan betekenen.

Het is niet onmogelijk dat ideeën worden overgenomen. Wij hebben de hand gehad in veel idee-vorming en concrete ideeën aangedragen die in een vorm werkelijkheid worden (Zoals het plan voor 'de Hermes' in Almere en onze visie voor kunst in de openbare ruimte voor het NDSM terrein). Vaak worden onze voorstellen later alsnog in aangepaste, geïnstitutionaliseerde, vorm gerealiseerd. (zoals het voorstel Breakland). Deze ideeën krijgen geen erkenning als 'toevoeging door kunstenaars'. Kunstenaars of het creatief proces krijgen geen positie in het besluitvormings- of plan proces. De enige formele positie blijft het leveren van een kunstwerk/project onder auspiciën van curator en opdrachtgever binnen de regelgeving van de overheid.

Residu wordt make-up
Het aantrekken van de markt en de gestegen prijzen voor vastgoed vierkante meters hebben als gevolg gehad dat betaalbare werkruimtes op de NDSM vrijwel verdwenen zijn. Door het opruimen en opknappen van de publieke ruimte is het ook van de sporen van artistieke arbeid ontdaan. Het gebied is ‘aangeharkt’ en gladgestreken. Recentelijk is daarom door ontwikkelaars en gemeente het plan geopperd om een bekende kunstenaar een groot beeld in de publieke ruimte te laten ontwerpen. Een publiekstrekker, een noodzakelijk Icoon zodat het gebied als kunstplek op de kaart blijft. Dit moet natuurlijk wel door ‘cultuur fondsen’ betaald worden, het is immers cultuur, geen verantwoordelijkheid van de markt. Het resultaat is dat de menselijke activiteit, het proces van scheppen, wordt vervangen door een teken, een ding, een trofee. Spektakel in plaats van waarheid of werkelijkheid. De verdwenen kunstenaarsruimte wordt gecompenseerd door een door de gemeente betaalde workshop ruimte waar kunstenaars hun diensten kunnen aanbieden. Zelfredzaamheid wordt vervangen door een gesubsidieerd evenement.

Wij hebben het inmiddels geaccepteerd als een verloren slag, we blijven even vastbesloten de waarde van het scheppen in de publieke ruimte te brengen.
Om onze betrokkenheid en kennis en ervaring een plek te geven hebben we in het laatste jaar van ons verblijf een groot ongevraagd werk gemaakt in de publieke ruimte rondom de helling waar onze werkruimte zich bevindt: De Stelling /FRAMED. (2014-2015). Hierin worden verhalen en gedachten ondergebracht als een publiek essay.
Door deze verwerking beseffen we ook steeds beter welk fundamenteel verschil in benadering ten grondslag ligt aan onze mislukking. Dat is winst.


De andere kant ….

Onze residenties in Midden- en Zuid Amerika hebben ons bewust gemaakt van de andere kant van het verhaal.
Strijden wij in Nederland om de bestemming van iedere vierkante millimeter, in de landen die we bezoeken is ruimtelijke planning nauwelijks een onderwerp. In Lima wordt de stad gemaakt door de nieuwkomers uit de de rest van Peru. Ze kraken een stuk staatsgrond en bouwen een huis. Eerst van plastic, dan van hout en uiteindelijk van steen. Wegen worden gezamenlijk aangelegd. Deze praktijk is al decennia zo geaccepteerd, dat je na 10 jaar aantoonbaar eigen gebruik de bezette grond legaal van jou wordt. Suriname is oneindig groot. Wanneer je in het bos begint te bouwen is er geen haan die er naar kraait. Bouw je langs de weg en heb je de juiste connecties dan is er geen probleem. Voor een echte vergunning is er meer nodig. Connecties helpen je ook dan een goed eind op weg. Hoewel dit gemak geweldig lijkt en voor ons veel mogelijk heeft gemaakt, kleven er een aantal grote bezwaren aan het gebrek aan bestuur. De publieke ruimte wordt nauwelijks vormgegeven en beheerd en de gevestigde macht en en kapitaal bepalen wat er komt. Het algemeen belang heeft geen gewicht. Dat betekent niet dat er geen ruimtes met kwaliteit zijn. Ze zijn anders van kwaliteit.

Belangrijker dan de andere blik op de ruimtelijke planning is de andere blik op onszelf en onze geschiedenis. Middels gesprekken, ervaringen onderzoek beginnen we langzaam te begrijpen dat ons 'normaal' niet absoluut is. Extractie economie, slavernij, onderdrukking, cultuur vernietiging, gevolgen die tot op de dag van vandaag een rol spelen. Van de kolonisatie van de Amerika's belichten we alleen het succes voor ons: de beroemde VOC mentaliteit die ons onze welvaart heeft gebracht. De kosten voor andere culturen zijn geen onderdeel van het discours. Vanuit het 16e-eeuwse euro-centrisme wordt de wereld veroverd: Waar ik denk, is het van mij. Deze overtuiging, geschraagd door de moderne definitie van de mens en het menselijke, is de basis van het globaal kapitalisme van vandaag.

reclaiming of self
We hebben kennis gemaakt met het begrip kolonialiteit: de overgeërfde koloniale machts-hiërarchie en normen en waarden in de post koloniale maatschappij. Waar kleur en sekse nog steeds dominante machtsfactoren zijn. De bevrijding van de kolonisator betekent nog niet dat daarmee de vrijheid begint. Het democratisch gehalte van de maatschappij is niet hoog. Men hanteert in het algemeen nog de oude structuren van patronage. Het vertrek van het vorige is nog geen inluiden van het nieuwe.
de uit de Caraïben afkomstige cultureel antropoloog Artwell Cain legt het ons zo uit:
“Je moet die kolonialiteit deconstrueren. Je moet als het ware eerst leren over je achtergrond. Dan bewust worden van de structuren van je denken en daarna nieuwe manieren aanleren. Men groeit nu op in een euro centrische cultuur. Het gaat om het reclaiming of self*: iemand zijn op eigen voorwaarden.
Onderwijs is een sleutel voor de komende generatie. Learn, Unlearn, re learn”

 adopteren van nieuwe concepten
Toch is het in de praktijk moeilijk voorstelbaar dat ons 'westers' normaal niet universeel normaal is. Mensenrechten zijn toch het universele antwoord? Ja, voor ons. Er zijn ook andere werkelijkheden.
Door een toevallige ontmoeting in de bergen van Lima leren we de visie van “de ander' kennen. Manieren van samenwerken hebben hier namen. Ze worden gebruikt om aan te geven welke vorm van samenwerking er van je wordt verwacht.
De begrippen komen uit de inlandse gemeenschappen . Deze functioneerden autonoom, zonder overheid of andere instantie die het 'wij' bemiddelen. Hóe je elkaar helpt is in die begrippen vervat. Niet alleen is hun opvatting over gemeenschap geheel anders, het is ook een heel waardevolle manier van benaderen. Het is participatief avant la lettre.
Deze kennis nemen we mee terug naar de ruimtelijke praktijk van Nederland. Voor zover mogelijk wordt het onderdeel van onze aanpak. In principe staat de ruimtelijke wereld open voor deze inzichten. Ze liggen echter zo ver van de centrale opvatting over wat toelaatbare speelruimte is, dat ze weinig praktische navolging krijgen.

Verschillende Werelden



Niet dezelfde horizon
Waarom lopen onze pogingen invloed te verkrijgen op niets uit? Wat is de intrinsieke spanning tussen ons doel en het doel van de overheid? Na jarenlange vruchteloos vergaderen komt een inzicht: de centrale waarden van de betrokken belangengroepen zijn fundamenteel anders. De manier waarop je deze waarden in praktijk brengt is een consequentie van die overtuiging. Die is ook verschillend. Iedereen heeft op zijn manier gelijk. Je kunt het alleen niet eens worden. Iedere belangengroep heeft zelfbehoud als reflex.



De centrale waarde van de overheid is regelgeving. Doelen worden politiek bepaald: de overheid realiseert die vervolgens volgens vastgelegde processen. Winst maken is niet vereist. De ontwikkelaars centrale waarde is economie, winst maken het doel. Regelgeving is daarbij een omstandigheid, geen voorwaarde.
Het proces van overheid en ontwikkelaar heeft een einde. Het is een lineair proces waarbij de opdracht aan het begin geformuleerd wordt en vervolgens stapsgewijs volgens een vast protocol wordt bereikt. De winsten of verliezen worden binnen een afgebakende periode berekend. Het is op een gegeven moment ‘af’. Daarna start men een nieuw project. Opdrachten zijn positief geformuleerd en gericht op nieuwbouw of verandering. Of iets goed of slecht is voor 'de stad' in filosofische of sociale zin, is voor beiden bij de uitvoering irrelevant.
Kunstenaars en wetenschappers doen het anders. Hun centrale waarde is 'waarheid of werkelijkheid zoeken'. Het verhoudt zich met tijden die nog niet zijn aangebroken of die al lang zijn geweest. Waarheid of werkelijkheid zoekers houden niet op. Het is een lerend en ontdekkend proces. Iedere uitkomst is basis voor een volgende vraag. Het artistieke en wetenschappelijk proces zijn in de grond circulair. Het blijft maar door gaan.

Lineair werken is doel en product gericht. Het uiteindelijke resultaat maakt de weg waardevol. Bij het circulaire ligt de waarde ligt niet in het eenmalige object. De waarde ligt in het in principe oneindige proces.

Je kunt stellen dat de verschillende manieren van de werkelijkheid benaderen ervoor zorgt dat de ambities van de verschillende partijen op gespannen voet staan wanneer het er om gaat werkelijkheid vorm te geven. Macht en markt werken lineair, kunst en wetenschap circulair. Beide manieren van werken zijn legitiem binnen het eigen waarden perspectief. Geen van beide zijn geldig in het perspectief van de ander. Ze sluiten elkaar wederzijds uit.

BUT IS IT ART?


Waarom zou je je als kunstenaar hierover druk maken? Je hebt toch je eigen kunstwereld. Daarbinnen kun je toch op je eigen voorwaarden functioneren?
Hoe 'vrij' is de kunstenaar in die eigen wereld? Is dat een egalitaire vrije wereld waar men vrij en vrijmoedig spreekt?
Bepaald niet. Verantwoordelijkheden zijn duidelijk bepaald. Binnen de keten is helder wie welke verantwoordelijkheid heeft en voor wie welke rol is weggelegd. De directeur kiest de koers van het instituut. De curator bepaalt de inhoud van de tentoonstelling. De kunsthistoricus of curator levert daarbij context. De galeriehouder en de beursorganisator bepalen de smaak van de ingewijde. Media aandacht buiten de kunstwereld vormt de smaak van de niet ingewijde. Overleg van directeuren van fondsen met Den Haag richt de aandachtsgebieden voor de komende jaren. De kunstenaar is eigenlijk een radartje in een geheel. Vaak vervangbaar. Vaak de enige onbetaalde kracht in de keten. De communicatie van de kunstenaar met het publiek is indirect. De inhoud en de betekenis worden getolkt door schrijvers en verkopers. De relatie tussen gewone kijker en kunstenaar is bewondering, ontzag of onverschilligheid. Soms hoon.
De professionele kijker ziet in kunstwerken aanknopingspunten en linken. Inspiratie voor een interessant vertoog over iets anders.
Om in de kunstwereld te kunnen functioneren moet je van het spel houden en er, in zekere mate, ook in geloven.


Een Ander Perspectief</



Wanneer wij een ander handelingsperspectief naast dat van de markt of de macht willen bieden is interessante projecten te doen of verbazingwekkende objecten te produceren niet genoeg. Het is wellicht zelfs verwarrend. Immers: juist het project en het object zijn de terreinen van de markt of de macht. Als we een verschil willen maken moeten we een ander perspectief kiezen of ontdekken. Naast de markt of de macht.

Om anders te kunnen ervaren moeten we, parallel aan onze residenties, ook het vertrouwde verlaten. Niet letten op het milieu waar binnen kunstenaar en kunst bestaan maar een andere benadering zoeken.
Let wel, we willen de omstandigheden veranderen, de waarden willen we behouden.
De verworvenheden van de vrije kunstenaar, het recht op vrijuit spreken en het zelf beslissen en autonome maken zijn een goed vertrekpunt. Zijn werkproces scheppen, herscheppen, inspiratie, reflectie, is waardevol. Dit zijn kwaliteiten die juist nu essentieel zijn. Verworvenheden die in plaats beperkt te blijven tot een exclusieve culturele elite juist algemeen toegankelijk zouden moeten voelen.
Daarom willen we het exclusief auteurschap, scheppen als privilege van de professional, pogen te verschuiven naar het alledaags auteurschap. Het scheppen als een optie in de alledaagse praktijk.


de Chinese hamer


In Suriname hebben we een hamer nodig. We gaan naar de dichtstbijzijnde winkel. We kopen een hamer. Dat is een Chinese hamer. Hij is goedkoop. Maar ook na 1 klap krom. Wij willen een betere hamer. Die is er niet. We gaan naar de stad. Ook geen betere hamer. Wordt niet meer verkocht. Te duur. In Suriname kun je niet meer leren wat een goede hamer is, dat die veel beter werkt en een leven mee kan. Dit gaat op voor bijna alle alledaagse spullen. Alles gaat kapot, je kunt het niet repareren. Kopen en weggooien is normaal. Duurzaamheid is geen optie.
Wat betekent dit? De kennis wat een hamer kan zijn, verdwijnt. Daarmee ook de vaardigheid die met goed gereedschap ontwikkeld kan worden. De ervaring van levensduur verdwijnt. Daarmee de noodzaak van zorg.
De Chinese hamer is de consequentie van het door iedereen erkende recht op geld verdienen. Dat vereist geen groter perspectief of een verdere verantwoordelijkheid. Binnen het lineaire productieproces is de Chinese hamer wijs: er wordt winst gemaakt. In het circulair perspectief is het een absurd product. Verspillend en als instrument voor verdere studie ongeschikt.
Het zou allemaal niets uitmaken als beide benadering tegelijkertijd konden bestaan. Onze ervaring is anders: China wint. Uitsluiting van circulaire processen is de, wellicht onbedoelde, consequentie van lineaire processen accepteren als maatgevend.

Kiezen of Creëren
De rol van consument is steeds vaker de enige optie die we hebben in de publieke sfeer. Je bent niet machteloos, maar je palet van beslissingen is beperkt tot het maken van keuzes. Kiezen is reageren op vooraf bepaalde mogelijkheden. Een menu. Kopen is keuzes maken, het is niet: vorm-geven. Je stem uitbrengen is kiezen, niet: beslissingen nemen. Keuzes hebben consequenties die vooraf bekend en berekend zijn. Voor zover mogelijk. De complexiteit van op elkaar inwerkende keuzes kan niet voorzien worden.
Keuzes gaan daarom ook zelden over consequenties op langere duur. Of een grotere schaal.
Veel keuzes hier hebben globale effecten of hun oorzaken. Technisch bestuurlijk is onze verantwoordelijkheid beperkt tot de natiestaat.
Steeds meer processen hebben conceptuele uitkomsten. Vergaderen, voorstellen maken, begrotingen maken. Hoewel deze processen consequenties hebben in de werkelijkheid is de werkelijkheid als ervaring geen onderdeel van het vormgevend proces. Ambtenaren zijn vaak heel verrast als we ze rondleiden door de onbedoelde gevolgen van aan de vergadertafel logisch lijkende besluiten.

De Griekse polis was een mensen gemaakte omgeving in de natuur, nu leven we in een antropogene, mensen gemaakte, wereld. Wij zijn collectief betrokken bij het vormen van die wereld. Een verantwoordelijkheid die nauwelijks voelbaar of beïnvloedbaar is nu. Lineaire processen sensibiliseren niet voor complexiteit door de beperkte opvatting van verantwoordelijkheid in tijd en schaal.

Alledaags auteurschap

Wanneer kunst een rol wil spelen in het ontwikkelen van andere perspectieven liggen hier volgens ons mogelijkheden. Niet door het ontwerpen van afbreekbare cups. Niet door kunstwerken die inzicht geven. Maar vanwege de manier het proces waarmee kunst tot stand komt en de vrijheden die traditioneel deel uitmaken van het scheppen.
Dat zou vorm kunnen krijgen in wat wij noemen 'alledaags auteurschap”. Dit alledaags auteurschap gaat over het verkennen van het scheppend proces als fenomeen. Zonder direct een product te ontwikkelen. Het gaat over het toepassen van het scheppend proces als ervaring van het circulaire. Alledaags auteurschap is anders dan het hyperindividueel geniaal auteurschap. Het adresseert het creatieve proces en de makende mens. Maar het zoekt ook de rol en het vermogen van het scheppen in de wereld. Het is ook maatschappelijk betrokken en gaat over het wij.

Doel is het proces ervaarbaar maken en vanuit en met die ervaring wellicht andere uitkomsten te verkrijgen. Dat biedt een aantal toepassingen.
Auteurschap biedt de ervaring vorm te geven. Dat is iets anders dan kunnen kiezen. Keuzes hebben consequenties achteraf, vorm geven gaat ook over intenties. Auteur te kunnen zijn van het idee én de uitkomst Het opent de ervaring van leren door handelen. Met het risico op mislukking en de mogelijkheid tot excellentie. Verantwoordelijkheid te hebben voor het geheel. De uitkomst van het handelen is de basis voor verdere beslissingen. Het kan vertrouwd maken met een circulaire proces.
studio op NDSM, Amsterdam


bart&klaar 
uitgangspunten:
4 verschillende werelden
5 een ander perspectief
3 maakruimte & de stad
de creatieve stad?
de andere kant
rol en positie kunst
wederzijds exclusief
"but is it art?"
alledaags auteurschap
de chinese hamer
maakruimte en de stad
de creatieve stad
de andere kant.....
rol en positie kunst
werkveld
een ander perspectief
wederzijds exclusief
TOP
urgentie
intro
verschillende werelden
2 werkveld
de juiste aanwezigheid
waarom publieke ruimte